مقدمه:
مصرف دارو از طریق خوراکی رایجترین روش استفاده داروها است که پذیرش بالائی در بین بیماران دارد اما برخی از داروها به خاطر pH اسیدی معده یا فعالیت آنزیمهای گوارشی در دستگاه گوارش تخریب میشوند و از این رو امکان تجویز خوراکی برای آنان فراهم نیست. این دسته از ترکیبهای داروئی باید از راههای دیگری مانند راههای تزریقی، پوستی و غیره مورد استفاده قرار گیرند.
در میان این راههای جایگزین به تازگی پژوهشگران به رساندن دارو از طریق بینی توجه ویژهای نمودهاند، زیرا از طریق این مسیر جذب دارو سریعتر و بیشتر از راههای دیگر میباشد. در حال حاظر بیش از 50 فراورده این چنینی در بازار جهانی وجود دارند. در ادامه سعی میگردد تا به معرفی این نحوه دارورسانی پرداخته شود.
ساختار بینی:
ساختار بینی به گونهای است که توسط یک تیغه میانی به دو قسمت غیر مرتبط تقسیم میگردد. هر قسمت دارای 3 ناحیه به شرح زیر است:
1. ناحیه دهلیزی که سطحی در حدود 6/0 سانتیمتر مربع دارد و محدوده ابتدائی مجرای بینی است.(1-4)
2. ناحیه بویائی که در سقف حفره بینی قرار دارد و در انسان 10 درصد از کل سطح بینی را شامل می شود. (1-4)
ناحیه تنفسی که دارای سه تیغه فوقانی، میانی و تحتانی است. این تیغه ها باعث بوجود آمدن جریانهای گردابی درون بینی میشوند و سطح تماس هوای ورودی با مخاط بینی را افزایش میدهند (4-1). سلولهای پوششی این ناحیه دارای مژکهائی با طول 4 تا 6 میکرومتر میباشند و با سرعت 1000 ضربه در دقیقه حرکت مینمایند. این ضربهها سبب حرکت موکوس بینی از سمت قدامی به سمت خلفی میشوند و موکوس و مواد به دام افتاده در آن را از سمت جلوی بینی به سمت گلو رسانده و از آنجا وارد مری و در نهایت، دستگاه گوارش میشوند (2 و 4). سرعت این حرکت بطور متوسط 6 میلی متر در دقیقه است و در نتیجه موکوس هر 15 تا 20 دقیقه تجدید میگردد (3). موکوس بینی دارای فعالیت متابولیسمی نیز میباشد (2 و 4). حفره بینی جدا از نقشی که در عمل بویائی دارد، به خاطر اینکه دارای عروق زیادی میباشد، میتواند هوای ورودی را قبل از این که به مجراهای هوائی تحتانی برسد، گرم و مرطوب کند. به علاوه وجود همین عروق خونی در بافت اپیتلیال سبب شده که بینی به عنوان یک انتخاب مناسب در دارورسانی عمومی مورد توجه قرار گیرد.
برخي از داروها به صورت موضعي بر روي بافت مخاط بيني و عروق خوني آن اثر كرده و در بهبود گرفتگي بيني، خشكي بيني و احتقان موثرند. در این مسیر دارو از عروق خوني مخاط بيني جذب شده و پیش از ورود به گردش عمومی خون، تحت تاثیر گذر اول کبدی و متابولیسم در دستگاه گوارش قرار نمیگیرد. داروها از این مسیر جذب سریع تر و فراهمی زیستی بیشتری دارند، در نتیجه مقدار کمتری از آنها مورد نیاز میباشد و شروع اثر درمانی نیز سریعتر است. از دیگر مزایای این مسیر کم بودن خطر مسمومیت داروئی و امکان کاربرد داروهای محرک دستگاه گوارش میباشد. به علاوه، چون راهی غیر تهاجمی است تمایل بیماران به استفاده از این اشکال در مقایسه با اشکال تزریقی بیشتر میباشد. هم چنین پروتئینها و پپتیدها نیز که به خاطر وزن مولکولی بالایشان از غشاهای بیولوژیک به راحتی جدب نمیشوند، میتوانند با باز نمودن اتصالهای بین سلولی، از طریق این مسیر جذب گردند. البته در کنار مزایای مذکور، این راه دارای محدودیتهائی نیز میباشد. بسیاری از داروها جذب کافی از این راه ندارند و یا به خاطر حلالیت کم، دوز مورد نظر در حجم قابل تجویز (250-200 میکرولیتر) حل نمیشود و یا تحت واکنشهای متابولیسمی حفره بینی قرار میگیرند (1 و 2). مكانيسم ديگري كه در مورد تجويز دارو از طريق بيني مطرح ميباشد، نفوذ دارو به مغز از طريق عصب بويائي (Olfactory bulb) ميباشد. در اين حالت دارو بدون نياز به عبور از سد خوني – مغزي، وارد مغزشده و بر روي گيرندههاي مربوطه اثر ميگذارد. دارورساني به مغز از طريق بيني در سيستمهاي نوين دارورساني مطرح ميباشد.
بطور کلی یک داروی مناسب برای استفاده در بینی باید دارای شرایط زیر باشد :
حلالیت مناسب به طوری که مقدار دوز تجویزی در 25 تا 200 میکرولیتر از فرمولاسیون حل گردد. جذب مناسب از راه بینی، عدم تحریک بینی و یا نداشتن بوی تند و محرک، مقدار دوز مورد نیاز کمتر از 25 میلی گرم در روز باشد، عدم سمیت دارو و متابولیتهایش برای بینی و داشتن پایداری مناسب.(1)
آنچه مسلم است یافتن داروئی که دارای همه این ویژگیها باشد، مشکل است. از این رو پژوهشگران با استفاده از اجزائی مانند ترکیبات بافره کننده، حلال، آنتی اکسیدان، نگهدارنده، مرطوب کننده، جذب افزا، ترکیبات قوام دهنده و دیگر مواد در کنار داروی مورد نظر سعی مینماید تا به یک فرمولاسیون با جذب مناسب از راه بینی دست پیدا کنند.(1)
مشکلات بینی به موارد زیر تقسیمبندی میشوند:
• خونریزیهای بینی ، سینوزیت ، آبریزش بینی و ریزش خلط در گلو
• آلرژی ، پولیپ ، انسداد و گرفتگی بینی
• مشکلات دیواره بینی و خرخر کردن
فراوردههاي داروئي بيشتر بصورت اسپري و قطره از راه بيني استفاده ميگردند. استفاده از اين اشكال داروئي در درمان کوتاه مدت یا بلند مدت این بیماریها معمول میباشد. گرفتن پاسخ مناسب درمان با اسپری و قطرههای بینی منوط به استفاده صحیح از آنها میباشد.
نحوه استفاده صحيح از قطره بيني:
فرد بايد دراز كشيده، سر را كمي به عقب ببرد و قطره را در بيني بچكاند. ميزان عقب بردن سر در استفاده از قطره بيني اهميت دارد، چنانچه بيمار بيش از حد سر را عقب ببرد امكان ريزش دارو در گلو و ورود به دستگاه گوارش وجود دارد.
نحوه استفاده از اسپريهاي پمپي به شرح زير ميباشد:
قبل از استفاده از دارو بینی خود را از ترشحات تمیز کنید. درپوش ظرف را بردارید، ظرف را تکان دهید، هربار قبل از استفاده چند بار پمپ را در هوا اسپری کنید تا ذرات ریز آن بصورت یکنواخت خارج شود. سر را کمی به جلو آورده و به آرامی بازدم کنید و سر اسپری را داخل یکی از سوراخهای بینی قرار دهید سپس با دست سوراخ دیگر بینی را مسدود نمایید. همراه دم، اسپری را تا انتها فشار دهید سپس این عمل را برای سوراخ دیگر بینی تکرار نمایید. سر پمپ اسپری را با آب گرم تمیز نموده و سپس سرپوش اسپری را در جای خود قرار دهید.
مزیت شكل اسپری به قطره:
1. شکل قطره بینی یکی از معمولترین و سادهترین راهها برای دارورسانی به بینی محسوب میشود. از معایب اصلی این شکل دارو، عدم دقت در دوز دارو است. شکل اسپری بینی برای دارورسانی داروهای به فرم محلول و سوسپانسیون به بینی میباشد که قادر است با داشتن پمپهای مناسب دوز دقیق دارو را به محل اثر برساند. بعلاوه، اندازه ذرهای و مورفولوژی دارو (برای سوسپانسیونها) و ویسکوزیته فرمولاسیون قابل کنترل است.
2. همچنین شکل قطره، دارو را بیشتر به بخش عقب بینی میرساند، در حالیکه شکل اسپری به مناطق جلوئی بینی دارورسانی را انجام میدهد.
3. اسپری بینی در حالت ایستاده قابل استفاده است، به این صورت که انگشت شست در زیر ظرف و انگشتان دیگر در دو طرف پمپ قرار میگیرند و دارو داخل بینی اسپری میشود، اما دارو در شکل قطره بینی باید در حالت خوابیده داخل بینی چکانده شود.
بنابراین شکل اسپری بینی به دلیل رساندن دوز دقیق دارو به محل اثر و استفاده راحتتر در حالت ایستاده نسبت به شکل قطره، دارای مزیت است.
References:
1.Behl CR. Pimplaskar HK. Sileno AP. Effects of physicochemical properties & other factors on systemic nasal drug delivery. Adv Drug Delivery Rev 1998; 24: 89-116.
2.Costantino HR. IIIum L. Brandt G. Intranasal delivery: Physicochemical & therapeutic aspects. Int J Pharmaceut 2007; 337: 1-24.
3.Mygind N. Dahl R. Anatomy, physiology & function of the nasal cavities in health & disease. Adv Drug Delivery Rev 1998; 29: 3-12.
4.IIIum L. Nasal drug delivery-possibilities, problems & solutions. J Controlled Release 2003; 87: 187-19