آنچه در این مطلب می خوانیم :
- شاخص توده بدنی (Body Mass Index)
- علل اضافه وزن و چاقی
- عوامل خطر بروز چاقی
- عوارض چاقی
- پیشگیری و مدیریت چاقی
- درمان چاقی
اضافه وزن و چاقی وضعیتی است که در آن تجمع غیرطبیعی یا بیش از حد چربی وجود دارد که می تواند برای سلامتی خطرناک باشد. در سال 2019، تخمین زده شد که 5 میلیون مرگ ناشی از بیماری‌های غیرواگیر ناشی از چاقی رخ داده است. نرخ اضافه وزن و چاقی در بزرگسالان و کودکان همچنان در حال افزایش است. از سال 1990 تا 2022، درصد کودکان و نوجوانان 5 تا 19 ساله مبتلا به چاقی چهار برابر شده و در عین حال درصد بزرگسالان 18 سال و بالاتر که به چاقی مبتلا هستند از 7 درصد به 16 درصد (بیش از دو برابر) افزایش یافته است.
چاقی فقط یک نگرانی ظاهری نیست بلکه یک مشکل پزشکی است که خطر ابتلا به بسیاری از بیماری ها و مشکلات دیگر سلامتی مانند بیماری های قلبی، دیابت، فشار خون بالا، کلسترول بالا، بیماری کبدی، آپنه خواب و برخی سرطان ها را افزایش می دهد و می تواند بر کیفیت زندگی مانند خواب، توانایی حرکت و حتی عملکرد شغلی نیز تأثیر بگذارد.
دلایل زیادی وجود دارد که چرا برخی افراد در کاهش وزن دچار مشکل می شوند ولی اغلب چاقی ناشی از عوامل ارثی، فیزیولوژیکی و محیطی همراه با رژیم غذایی نامناسب و فعالیت بدنی محدود است. خبر خوب این است که حتی کاهش وزن به میزان کم نیز می تواند مشکلات سلامتی مرتبط با چاقی را بهبود بخشد یا از آن جلوگیری کند. رژیم غذایی سالم تر، افزایش فعالیت بدنی و تغییرات رفتاری می تواند به کاهش وزن کمک کند. داروهای تجویزی و روش های درمانی کاهش وزن، گزینه های دیگری برای درمان چاقی هستند.
تشخیص اضافه وزن و چاقی با اندازه گیری وزن و قد افراد و محاسبه شاخص توده بدنی (Body mass index) که به عنوان BMI شناخته می شود و معادل وزن بر حسب کیلوگرم تقسیم بر مجذور قد بر حسب متر (وزن (kg) / مجذور قد (m²)) می باشد. شاخص توده بدنی نشانگر میزان چاقی است و سایر اندازه گیری ها مانند اندازه دور کمر می تواند به تشخیص چاقی کمک کند.
برای اکثر افراد،BMI تخمین معقولی از میزان چربی بدن ارائه می دهد. با این حال،BMI به طور مستقیم چربی بدن را اندازه گیری نمی کند و برخی از افراد، مانند ورزشکاران با عضلات حجیم، ممکن است عدد BMI آن ها در دسته چاقی قرار بگیرد با وجود اینکه چربی اضافی در بدن ندارند.
همچنین بسیاری از متخصصان، اندازه دور کمر فرد را نیز اندازه گیری می کنند تا به تصمیم گیری در مورد درمان کمک کنند. عموما مشکلات سلامتی مرتبط با افزایش وزن در مردان با دور کمر بیش از 102 سانتی متر و در زنان با اندازه دور کمر بیش از 89 سانتی متر شایع تر می باشد. اندازه گیری درصد چربی بدن نیز روش سنجش دیگری می باشد که ممکن است در طول برنامه کاهش وزن برای پیگیری پیشرفت، استفاده شود.
اضافه وزن و چاقی ناشی از عدم تعادل بین انرژی دریافتی (رژیم غذایی) و مصرف انرژی (فعالیت بدنی) است. در حقیقت بدن این انرژی اضافی را به صورت چربی ذخیره می کند. در اغلب موارد چاقی یک بیماری چند عاملی است که به دلیل عوامل محیطی، روانی- اجتماعی و فاکتور های ژنتیکی ایجاد می شود. ازجمله عوامل محیطی که احتمال بروز چاقی را در افراد تشدید می‌کنند می توان به کلیه فاکتور هایی که دسترسی افراد به غذای سالم و با قیمت مقرون به صرفه را محدود می کنند و عدم وجود تحرک فیزیکی ایمن و آسان در زندگی روزمره آن ها اشاره کرد.
امروزه بسیاری از افراد مشاغلی دارند که نیاز به فعالیت جسمی بسیار محدودی دارد، حتی فعالیت‌های روزانه هم با افزایش امکانات رفاهی همچون اتوموبیل ها، آسانسورها، پله‌های برقی و همچنین گسترش روش های کنترل از راه دور مانند خدمات آنلاین خرید، سفارش غذا و تراکنش های بانکی موجب کاهش مصرف کالری در بدن شده اند.
چاقی اغلب به دلیل ترکیبی از علل و عوامل مؤثر ایجاد می شود، از جمله :
- فاکتور های ژنتیکی و وراثتی
عوامل ژنتیکی ممکن است بر میزان چربی ذخیره شده در بدن و محل توزیع چربی ها تاثیر بگذارند. ژنتیک همچنین ممکن است در میزان متابولیسم، تنظیم اشتها و کالری سوزی در طول ورزش، نقش داشته باشد. همچنین علت دیگری که چاقی معمولا در خانواده ها مشاهده می شود، عادات غذایی و فعالیت بدنی تقریبا مشابه در اعضای یک خانواده می باشد.
- سبک زندگی
رژیم غذایی ناسالم : رژیم غذایی پر کالری، فاقد میوه و سبزیجات، پر از فست فود، نوشیدنی های پرکالری و وعده های غذایی سنگین، به افزایش وزن کمک می کنند.
عدم فعالیت فیزیکی : اگر سبک زندگی غیر فعالی دارید، به راحتی می توانید کالری بیشتری در روز ذخیره کنید. نگاه کردن به صفحه نمایش رایانه، تبلت و گوشی مثالی از عدم فعالیت است و تعداد ساعات سپری شده در مقابل صفحه نمایش با افزایش وزن بسیار مرتبط است.
- برخی بیماری ها و داروها
در برخی افراد، علت چاقی را می توان در یک مشکل سلامتی، مانند کم کاری تیروئید، سندرم کوشینگ، سندرم پرادر ویلی و سایر شرایط ردیابی کرد. بیماری های محدود کننده حرکت مانند آرتروز نیز می توانند منجر به کاهش فعالیت فیزیکی و افزایش وزن شوند.
همچنین برخی داروها مانند ضد التهاب های استروئیدی، برخی داروهای موثر بر اعصاب و روان و ... نیز می توانند منجر به افزایش وزن شوند.
- سن
چاقی ممکن است در هر سنی اتفاق بیفتد، حتی در کودکان خردسال. اما با افزایش سن، تغییرات هورمونی و سبک زندگی با تحرک کمتر، خطر چاقی را افزایش می دهد. با افزایش سن، حجم ماهیچه ای بدن نیز کاهش می‌یابد و توده عضلانی کمتر منجر به کاهش متابولیسم کلی بدن خواهد شد.
- سایر عوامل
بارداری : افزایش وزن در دوران بارداری رایج است. برخی از زنان پس از تولد نوزاد به سختی این وزن را کاهش می دهند. این افزایش وزن ممکن است به ایجاد چاقی در زنان کمک کند.
ترک سیگار : ترک سیگار ممکن است گاهی با افزایش وزن همراه باشد. این اتفاق اغلب زمانی می افتد که فرد از غذا برای مقابله با تنش ترک سیگار استفاده می کند. اما در کل، ترک سیگار هنوز برای سلامتی شما مفیدتر از ادامه مصرف سیگار است. پزشک یا داروساز شما می تواند در جلوگیری از افزایش وزن پس از ترک سیگار به شما کمک کند.
کمبود خواب : نداشتن خواب کافی می تواند باعث تغییراتی در هورمون ها و افزایش اشتها شود. همچنین ممکن است هوس غذاهای پر کالری و کربوهیدرات کنید که می تواند به افزایش وزن کمک کند.
استرس و اضطراب : بسیاری از عوامل خارجی که بر خلق و خو و سلامت روان تأثیر می گذارند ممکن است در چاقی نقش داشته باشند. افراد اغلب در شرایط استرس زا به دنبال غذاهای پرکالری هستند.
تغییر میکروبیوم (Microbiome) روده : ترکیب باکتری های نرمال روده شما تحت تأثیر آنچه می خورید قرار می گیرد و به هم خوردن تعادل آن ها ممکن است به افزایش وزن یا مشکل در کاهش وزن کمک کند.
- حتی اگر یک یا چند مورد از این عوامل خطر را داشته باشید، به این معنی نیست که شما به چاقی مبتلا خواهید شد. شما می توانید از طریق رژیم غذایی، فعالیت بدنی و ورزش با اکثر عوامل خطر مقابله کنید. تغییرات رفتاری، برخی داروها و روش های درمان چاقی نیز می توانند کمک کننده باشند.
افراد چاق بیشتر در معرض ابتلا به تعدادی از مشکلات بالقوه و جدی سلامتی هستند، از جمله :
- بیماری های قلبی و سکته های مغزی : چاقی احتمال ابتلا به فشار خون بالا و سطح کلسترول و چربی نامناسب را افزایش می دهد که این فاکتور ها از جمله عوامل خطر بیماری های قلبی و سکته های مغزی هستند.
- دیابت نوع 2 : چاقی می تواند بر حساسیت بدن به انسولین و کنترل سطح قند خون تأثیر بگذارد. در حقیقت اضافه وزن و چاقی خطر مقاومت به انسولین و دیابت نوع 2 را افزایش می دهد.
- سرطان های خاص : چاقی شدید ممکن است خطر ابتلا به برخی سرطان ها را افزایش دهد.
- مشکلات گوارشی : چاقی احتمال ابتلا به رفلاکس گوارشی (سوزش سر دل)، بیماری های کیسه صفرا و مشکلات کبدی را افزایش می دهد.
- آرتروز : چاقی فشار وارده بر مفاصل تحمل کننده وزن را افزایش می دهد و باعث افزایش التهاب، تورم، درد و احساس گرما در مفصل می شود. این عوامل ممکن است منجر به بروز عوارضی مانند بیماری آرتروز شوند. (برای اطلاعات بیشتر مقاله اُستئوآرتریت (آرتروز)، از علائم تا درمان را مطالعه کنید.)
- بیماری کبد چرب : چاقی خطر ابتلا به بیماری کبد چرب را افزایش می دهد، وضعیتی که به دلیل رسوب بیش از حد چربی در کبد اتفاق می افتد. در موارد شدید این بیماری می تواند منجر به آسیب جدی کبد شود که به عنوان سیروز کبدی شناخته می شود.
- اضافه وزن در دوران کودکی و نوجوانی بر سلامت کودکان و نوجوانان تأثیر می گذارد و با خطر شیوع بیشتر و شروع زودتر بیماری های مختلف مانند دیابت نوع 2 و بیماری های قلبی عروقی مرتبط است. چاقی دوران کودکی و نوجوانی پیامدهای نامطلوب روانی-اجتماعی دارد و می تواند عملکرد در مدرسه و کیفیت زندگی را هم تحت تأثیر قرار دهد. کودکان چاق به احتمال زیاد بزرگسالان مبتلا به چاقی می شوند و در معرض خطر بیشتری برای ابتلا به بیماری های مختلف در بزرگسالی قرار دارند.
اضافه وزن و چاقی و همچنین بیماری های مرتبط با آن ها تا حد زیادی قابل پیشگیری و کنترل هستند. در سطح فردی، افراد ممکن است بتوانند با اتخاذ مداخلات پیشگیرانه در هر مرحله از چرخه زندگی، از قبل از بارداری و ادامه در سال های اولیه زندگی، خطر بروز چاقی برای خود و فرزندانشان را کاهش دهند. مانند :
- اطمینان از افزایش وزن مناسب در دوران بارداری
- تغذیه انحصاری با شیر مادر در 6 ماه اول پس از تولد و ادامه شیردهی تا 24 ماهگی یا بیشتر
- حمایت و تشویق کودکان در جهت حفظ تغذیه سالم، فعالیت بدنی مناسب و خواب کافی
- محدود کردن زمان استفاده از تلویزیون، تلفن همراه و کامپیوتر
- ترویج مصرف تغذیه سالم و محدود کردن دریافت انرژی از چربی ها و قندها، کاهش مصرف نوشیدنی های شیرین شده با شکر و غذاهای پرکالری و همچنین افزایش مصرف میوه و سبزیجات، حبوبات، غلات کامل و مغزیجات.
- اجتناب از استعمال دخانیات و مصرف الکل.
- داشتن فعالیت بدنی کافی و منظم.
- تهیه کننده : دکتر آناهیتا سعیدی
داروساز و مدیکال ادوایزر شرکت داروسازی رها
- منابع :
- https://www.who.int/news-room/fact-sheets/detail/obesity-and-overweight#:~:text=Obesity%20is%20a%20chronic%20complex,the%20risk%20of%20certain%20cancers.
- https://www.nhs.uk/conditions/obesity/
- https://www.mayoclinic.org/diseases-conditions/obesity/symptoms-causes/syc-20375742
- https://www.hopkinsmedicine.org/health/conditions-and-diseases/obesity/obesity-treatment-overview